Kadın – erkek eşitliği açısından son derece önemli olan ve kişiye sıkı sıkıya bağlı olan soyadı kullanımı konusunda bilgi sahibi olmanız son derece önemlidir.
Türk Medeni Kanunu’nun 187. maddesine göre evlenen kadın, kocasının soyadını kullanmak zorundadır. Maddeye göre evlenen kadın bekarlık soyadını ancak eşinin soyadının önüne gelmek suretiyle kullanabilir ve bunun için de evlendirme memuruna veya evlilik sonrasında nüfus idaresine başvuruda bulunması gerekli kılınmıştır.
Bu konu ile ilgili mahkemelere yapılan başvurular geleneksel bir yaklaşım benimsenerek reddedilmiş ve kadının evlendikten sonra sadece bekarlık soyadını kullanması talebiyle açılan davalar ilk derece mahkemelerinde ve yüksek mahkemece reddedilmiştir. Yasa gereği bekarlık soyadlarını kullanma imkânı bulunmayan evli kadınların talepleri iç hukuk mercileri tarafından kabul edilmeyince konu Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne taşınmıştır.
Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 30.09.2015 tarih, 2014/2889 E. ve 2015/2011 K. sayılı söz konusu kararından özetle;
- EVLİLİK SOYADININ İPTALİ İLE EVLİLİK BİRLİĞİ İÇİNDE KIZLIK SOYADININ KULLANILMASI İSTEMİ
- KIZLIK SOYADINI KULLANMAK İÇİN HAKLI BİR GEREKÇEYE İHTİYAÇ OLMAMASI
- EVLİ KADINLARIN KOCALARININ SOYADINI TAŞIMA ZORUNLULUĞU BULUNMADIĞI
- CİNSİYETE DAYALI FARKLI MUAMELE
- TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERE İLİŞKİN ULUSLARARASI BİR ANTLAŞMA İLE BİR KANUN HÜKMÜNÜN ÇATIŞMASI
- NORMLAR HİYERARŞİSİ
- CİNSİYETE DAYALI FARKLI MUAMELELERİN AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİNE AYKIRILIK OLUŞTURMASI
- AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİNİN AYRIMCILIK DÜZENLEMESİNE AYKIRILIK
başlıklarıyla gerekçe düzenlenerek evlenen kadının evlilik birliği içinde bekarlık soyadını kullanabilmesinin önü açılmıştır.
Yargıtay Hukuk Genel Kurulu 30.09.2015 tarihinde verdiği kararla kadının evlenmekle aldığı kocasının soyadının iptaline ve sadece kadının kızlık soyadını kullanması konusunda izin verilmesine karar vermiştir. Böylece, evlendikten sonra eşin soyadını alma zorunluluğunun, eşitlik ilkesine ve Anayasa’ya aykırı olduğu, evlendikten sonra sadece kendi soyadını kullanmak isteyen kadının Aile Mahkemesinde açacağı dava ile kendi soyadını kullanabilmesinin önü açılmıştır.
Kadının Evlilik Öncesi ve Sonrasında Soyadı Kullanımı
Soyadı kullanımı, vazgeçilemeyen, devredilemeyen, feragat edilemeyen ve kişiye sıkı sıkıya bağlı bir hak olduğundan günümüzde kanunlarca koruma altındadır. Bu kanunlara göre, erkekler açısından doğum ile birlikte ailesinden almış olduğu soyadı istisnalar dışında (soyadı değiştirme) ölünceye dek devam edecektir. Ancak kadınlar açısından soyadı kullanımı erkekler ile farklılık göstermektedir. Bu farklılıklar ise,
- Evli olmayan kadın, haklı nedene dayanarak soyadını mahkeme kararı ile değiştirebilir.
- Kadın hiç evlenmezse, doğum ile kazandığı soyadını ölünceye kadar taşıyabilir.
- Kadının evlat edinilmesi halinde soyadı değişebilir.
- Kendi soyadını ve boşandığı kocasının soyadını birlikte kullanan kadının tekrar evlenmesi halinde yeni kocasının soyadını tek başına kullanabileceği gibi, önceki iki soyadından birini seçmek şartıyla yeni kocasının soyadından önce kullanmak şartıyla iki soyadına sahip olabilir.
- Kadın evlendiğinde ve aksi yönde bir talebi yoksa sadece kocasının soyadını kullanabilir.
- Kadın evlenirse, evlilik işlemleri sırasında yahut nikahtan sonra nüfus müdürlüğüne yapacağı başvuru ile bekarlık soyadını kocasının soyadından önce gelmesi şartıyla birlikte kullanabilir.
- Kadın boşandığında aksi yönde talebi yoksa bekarlık soyadını kullanmaya devam eder.
- Kadın boşanırsa, boşanma davası ile birlikte yahut boşanma hükmünün kesinleşmesinden itibaren bir yıl içinde başvurması halinde ve kocasının soyadını kullanmakta bir menfaatinin olduğunu (tanınmışlık, şöhret vs.) ve bu durumun kocaya zarar vermeyeceğini ispatlanması halinde kocasının soyadını boşanmış olmasına rağmen kullanmaya devam edebilir.
- Kadın gerekli şartların sağlanması durumunda boşandığı eşinin soyadını kendi soyadının önünde kullanabilir.
Soyadı Meselesi Üzerinden Kadın Erkek Eşitliğine Bakış
Anayasa Mahkemesi (AYM) E.2022/155, K.2023/38 numaralı ve 22/02/2023 tarihli kararıyla, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun (TMK) 187. maddesinin “Kadın, evlenmekle kocasının soyadını alır; ancak evlendirme memuruna veya daha sonra nüfus idaresine yapacağı yazılı başvuruyla kocasının soyadı önünde önceki soyadını da kullanabilir.” şeklindeki birinci cümlesini, Anayasanın 10. maddesine aykırı görerek iptaline karar verdi.
AYM, “evlenmeden önceki soyadının evlendikten sonra da tek başına kullanılması kapsamında”, kadınlar ve erkekler arasında farklı bir muamele olduğu, bu muamelenin nesnel ve makul bir temele dayanmadığı gerekçesiyle “eşitlik” ilkesinin ihlal edildiği sonucuna ulaşmıştır. AYM burada somut norm denetimi yaparak ve oy çokluğu ile iptal kararı vermiştir.
AYM; daha önce, 1997 ve 2011 yıllarında, evli kadının soyadına ilişkin kuralın Anayasaya aykırılık iddiasını norm denetimi yoluyla incelemiş ve oy çokluğu ile Anayasaya aykırılık bulunmadığına karar vermişti.
Bu açıdan bakıldığında; AYM’nin TMK m.187 ile ilgili olarak verdiği iptal kararı, İHAM ve AYM’nin bireysel başvuru içtihadının doğal bir sonucu olarak görülmelidir. Ayrıca bu karar, kadın erkek eşitliği konusunda AYM içtihadındaki değişimi ve AYM üyelerinin katettiği mesafeyi açıkça ortaya koyması bakımından önemlidir.
Toplumun ve Anayasanın “aile” kurumuna atfettiği önem ve ortak soyadının aile bakımından taşıdığı anlam dikkate alındığında, AYM kararının önemli tartışmalar doğurabileceğini düşünmek mümkündür.
Bu koşullarda; Anayasada yer alan “eşitlik” ilkesine alternatif bir “eşdeğerlilik” kavramı ortaya atılarak kadın erkek eşitliğinin bir “dayatma” veya “hurafe” olduğunun söylenmesi kişisel bir düşünce açıklamasından öte, Anayasa ile güvence alınan temel hak ve hürriyetler ile ilke ve esasların görmezden gelinmesi anlamını taşımaktadır.
Son olarak belirtmeliyiz ki; Anayasa Mahkemesi kararlarında da ifade edildiği üzere, Anayasa m.10’da düzenlenen “kanun önünde eşitlik” ilkesi “hukuksal durumları aynı olan kişileri” ilgilendirmektedir.
Anayasanın açıkça kadınların ve erkeklerin eşit haklara sahip olduğunu belirtmesine rağmen, “fıtrat gerçekliğine” atıfla kadın ve erkeklerinin durumlarının “farklı” olduğunu kabul etmek, kadınlara karşı her türlü ayırımcılığın meşru görülmesine yol açabilmektedir.
